WOJNA ROSYJSKO-UKRAIŃSKA I OBLICZE DIABŁA NAD PLANETĄ

Publikujemy zapowiadany tekst prof. Illia Kononowa, który ma na celu wyjaśnienie przyczyn wojny rosyjsko-ukraińskiej.

WOJNA ROSYJSKO-UKRAIŃSKA I OBLICZE DIABŁA NAD PLANETĄ

Agresja Putina na Ukrainę wywołała powszechny protest moralny wśród jej obywateli. Zmusiła wielu mężczyzn i kobiety do chwycenia za broń i obrony swojego kraju. Gdyby energia moralna miała zdolność materializacji, już dawno spaliłaby kremlowskiego autokratę. Jednak w chwili obecnej, gdy pojawiła się szansa zakończenia wojny, musimy odejść od emocji. Aby osiągnąć sprawiedliwe i trwałe rozwiązanie powojenne, konieczne jest zrozumienie istoty obecnej wojny i jej przyczyn. Niestety, państwowa propaganda na Ukrainie, a częściowo także w krajach zachodnich, przedstawia go jako zupełnie irracjonalnego i wiąże jego początek z szaloną decyzją jednej osoby. Pogląd ten nie pozwala na wiarygodne przewidywanie przyszłości, a co za tym idzie, nie pozwala na zaproponowanie programu mającego na celu zakończenie obecnej wojny i zapobieżenie ewentualnym nowym wojnom.

Trwająca już trzy lata wojna rosyjsko-ukraińska dostarcza materiału do wielu wniosków na temat współczesnego świata. Oczywiście nie chodzi tylko o współczesny świat jako całość, ale także o współczesną Ukrainę, Rosję, USA, Unię Europejską i zmieniającą się naturę wojny. Oczywiste jest, że wojna rosyjsko-ukraińska nie jest tylko wojną między dwoma krajami. Mimo że teatrem działań wojennych jest terytorium Ukrainy i częściowo terytorium Federacji Rosyjskiej, wojna ta ma znaczenie globalne. Głównymi przesłankami jej wybuchu były sprzeczności międzynarodowe, wykraczające daleko poza stosunki Ukrainy i Rosji. Od jego wyniku zależy nie tylko przyszłość samych walczących stron, ale i całego porządku świata.

Należy od razu podkreślić, że przyczyny tej wojny mają charakter geopolityczny. Oczywiście, wśród tych przyczyn znajduje się także czynnik ekonomiczny, ale jest on ukryty w geopolityce. Strony konfliktu walczą o taką strukturę światowego systemu kapitalistycznego, która będzie dla nich najkorzystniejsza, o swoje miejsce w tym systemie w ciągu najbliższych 25-30 lat.

Przede wszystkim należy wyciągnąć najbardziej ogólny wniosek: początek tej wojny pokazał, że światowy system kapitalistyczny nie jest w stanie pozbyć się wojny jako instrumentu politycznego. Po zakończeniu zimnej wojny globalna społeczność ekspertów doszła do przekonania, że ​​w dzisiejszym świecie prowadzenie większych wojen stało się praktycznie niemożliwe.

Martin van Creveld wyraził to bardzo dobitnie: „Umowa z diabłem zawarta w XVII wieku, zgodnie z którą państwo oferowało swoim obywatelom o wiele lepszą codzienną ochronę w zamian za ich gotowość do poświęcenia się dla państwa, jeśli zajdzie taka potrzeba, może zostać zerwana” (Кревельд 2020: 499).

Naukowcy na przełomie XX wieku  i początku XXI wieku stwierdzili, że na świecie poziom przemocy politycznej i domowej stał się znacznie niższy niż w jakimkolwiek innym okresie w historii ludzkości. Nawet tak błyskotliwy analityk jak A.P. Nazeretyan powiedział: „Po tym, jak nastąpiła adaptacja ludzkości do nowej technologii (dopasowanie), technologia jest mniej niebezpieczna, mniej destrukcyjna. „W ten sposób nikt na świecie nie zginął od, pocisków balistycznych i prawdopodobnie już nigdy nie zginie” (Социальное насилие 2008: 82). Teraz, gdy mieszkańcy Ukrainy mają na swoich smartfonach aplikację „Alarm!”, kilka razy w tygodniu widzą ostrzeżenie o ataku balistycznym, słowa te zakrawają na kpinę. Ludzie ciągle giną od trafień rakiet. Oto jeden z najnowszych przykładów. 1 lutego 2025 roku rosyjski pocisk Ch-22 uderzył w budynek mieszkalny w Połtawie, zabijając 14 osób, w tym troje dzieci (Погибли 14 человек 2025).

Ta wojna nieustannie przekracza granice, które wcześniej wydawały się nie do odrzucenia. Atakowany jest sektor energetyczny, co jest formą terroru skierowaną przeciwko ludności cywilnej. Elektrownie jądrowe na obu liniach frontu są w ciągłym niebezpieczeństwie.

Na wschodzie Ukrainy kilka miast (Bachmut, Czasow Jar, Popasnaja, Rubiżne, Awdijiwka, Toreck) i wiele mniejszych osad zostało zamienionych w ruinę. Egzekucje więźniów stały się niemal powszechne (Морфінов 2024). Misja monitorująca ONZ odnotowała gwałtowny wzrost liczby doniesień o zabójstwach pojmanych ukraińskich żołnierzy przez Rosjan: „Od końca sierpnia 2024 r. misja monitorująca odnotowała zabójstwa 79 osób w 24 oddzielnych incydentach – na miejscu po poddaniu się lub gdy byli pod kontrolą rosyjskich sił zbrojnych. Miało to miejsce na terenach działań ofensywnych wojsk rosyjskich. Ponadto, jak zauważono w komunikacie prasowym, misja udokumentowała jeden incydent zabicia rannego i niezdolnego do służby rosyjskiego żołnierza przez ukraińskie wojska w 2024 r.” (Мониторинговая миссия 2025). Władze Rosji nadal grożą atakiem nuklearnym. I najwyraźniej światowy konsensus w sprawie nieużywania broni jądrowej zaczął się łamać.

Kiedy dzieje się coś, czego nikt się nie spodziewał, pojawia się dysonans poznawczy wymagający nowych wyjaśnień. Natomiast w Federacji Rosyjskiej i na Ukrainie obserwujemy raczej próby stworzenia mgły ideologicznej w celu ukrycia prawdziwych przyczyn i mechanizmów wojny. Ideolodzy reprezentujący przeciwne strony konfliktu zwracają przeciwko sobie popularne we współczesnym świecie idee. W ten sposób W. Putin łączy rozpoczętą przez siebie wojnę z antykolonializmem: „Oczywiste jest, że obecny model neokolonialny jest ostatecznie skazany na zagładę. Ale powtarzam, jego prawdziwi właściciele będą się go trzymać do samego końca. „Po prostu nie mają nic do zaoferowania światu poza utrzymywaniem tego samego systemu rabunku i wymuszeń” (Речь Путина 2022). Pracujący w USA ukraiński historyk S. Plokhy wyraża de facto oficjalny punkt widzenia rządzących kręgów Ukrainy: „W wielu aspektach obecny konflikt jest staromodną wojną imperialną prowadzoną przez rosyjskie elity, które uważają się za spadkobierców mocarstwowych tradycji ekspansjonistycznych Imperium Rosyjskiego i Związku Radzieckiego” (Плохій 2023: 20).

Na Ukrainie wśród prorządowych intelektualistów rozpowszechniona jest chęć wyjaśnienia wojny jakimiś irracjonalnymi, wręcz piekielnymi cechami narodu rosyjskiego i rosyjskiej kultury.

Powiedzmy, że członek korespondent Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Larisa Jakubowa stwierdza: „Przez pięćset lat swojego istnienia kultura rosyjska stworzyła ogromny arsenał narzędzi służących asymilacji i niszczeniu kultury grup etnicznych i krajów, na które rozciągnęła swoje wpływy. Istnienie tego konglomeratu podbitych ziem i ludów w ramach Federacji Rosyjskiej kieruje jego energię wyłącznie na wojnę i późniejszą ekspansję, ponieważ kultura ta skaluje zawartą w niej nienawiść, począwszy od dziecięcych bajek i kreskówek, wierszy, a skończywszy na zwyczajnej kulturze przeciętnego człowieka, stosunkach społecznych, stosunkach instytucjonalnych” (Колективний Путін 2025). Na tym wyjaśnieniu opiera się ukraińska polityka „dekolonizacji”, która w istocie stanowi uzasadnienie nowej zależności.

Przykład Ukrainy pokazuje, że współczesne wojny zaczynają się w tych miejscach światowego systemu kapitalistycznego, w których sprzeczności systemowe osiągają największe napięcie.

Jeden z twórców współczesnej teorii światowego systemu kapitalistycznego, Immanuel Wallerstein, doszedł do wniosku, że wkracza on w szczególnie niebezpieczne okresy, gdy w jego obrębie dokonuje się zmiana hegemona. W toku swego rozwoju historycznego światowy system kapitalistyczny ukształtował się jako system trójwarstwowy, obejmujący rdzeń, półperyferie i peryferie. Centrum zajmuje państwo dysponujące największą potęgą gospodarczą, militarną i kulturalną, uzyskując tym samym możliwość ustalania ogólnych reguł funkcjonowania tego złożonego systemu. Taka sytuacja pozwala państwu hegemonicznemu stać się światowym centrum akumulacji kapitału, pobierającym rentę geoekonomiczną z całego świata. Jednakże, tak jak w całym światowym systemie kapitalistycznym, tak i w jego jądrze istnieje nieustanna konkurencja, nieustanna walka o potwierdzenie swojej pozycji lub jej poprawę. I. Wallerstein napisał: „…są trzy mocarstwa, którym udało się osiągnąć hegemonię, choć nie trwała to długo. Pierwszym z nich były Zjednoczone Prowincje, znane dziś jako Niderlandy, utworzone w połowie XVII wieku. Drugim krajem była Wielka Brytania w połowie XIX wieku. Trzecim, Stany Zjednoczone w połowie XX wieku. To, co pozwala nam nazwać te państwa hegemonami, to fakt, że przez pewien czas były w stanie ustalać reguły gry dla całego systemu międzypaństwowego, dominowały w gospodarce światowej, przewodziły w produkcji, handlu i finansach, podejmowały wygodne dla siebie decyzje polityczne przy minimalnym zaangażowaniu siły militarnej, chociaż pod względem militarnym wszystkie były silne, rozwinęły kulturowy leksykon, z którego korzystał cały świat” (Валлерстайн 2006: 145 – 146).

Podstawową zasadą, główną siłą napędową gospodarki kapitalistycznej jest nieustanna akumulacja kapitału, która powoduje nieustanną walkę o zasoby, o zysk i o odpowiednie pozycje strukturalne, aby je osiągnąć (Wallerstein 2006: 54)[1] [1]. Kraje półperyferyjne dążą do awansu do centrum, podczas gdy wewnątrz samego centrum trwa rywalizacja o prymat. Wraz z końcem zimnej wojny Stany Zjednoczone znalazły się w pozycji, która wydawała się jedynym niekwestionowanym liderem, dysponującym siłą nieporównywalną z siłą żadnego innego kraju. Jednak nawet w tamtym czasie musieli z niepokojem obserwować rozwój Chin. W rzeczywistości rosnąca potęga tego kraju stała się dla Zachodu oczywista po wydarzeniach na placu Tian’anmen w czerwcu 1989 r., kiedy chiński rząd stłumił protesty studentów, pokazując, że nie zamierza zwracać uwagi na reakcję krajów będących trzonem światowego systemu kapitalistycznego. Zbigniew Brzeziński tak opisał ten stan rzeczy: „Przez pewien czas po 1991 roku wydawało się, że Ameryka może na długo spocząć na laurach – nie było widać żadnych rywali, ale na całym świecie było więcej niż wystarczająco dużo naśladowców, a historia jakby się zatrzymała. <…> Jednak wkrótce spektakularny skok Chin na szczyt światowej hierarchii – który wywołał niepokój w amerykańskiej psychice uśpiony od czasu błyskotliwego wzrostu gospodarczego Japonii w latach 80. – oraz rosnące zadłużenie państwa w latach 2000. wywołały wątpliwości co do długoterminowej stabilności amerykańskiej gospodarki” (Бжезинский 2013: 69–70). Obawy potęguje fakt, że gdy porównano gospodarkę USA i Chin przy użyciu parytetu siły nabywczej, okazało się, że gospodarka Chin wyprzedziła gospodarkę USA już w 2014 r. Od tego czasu różnica ta powiększyła się na korzyść Chin (Bake 2022). Różnica ta jest szczególnie widoczna w niektórych obszarach uprzemysłowionych. W tym przypadku produkcję stali możemy traktować jako wskaźnik integralny. W 2022 roku Stany Zjednoczone wyprodukowały 82 mln ton, a Chiny 990 mln ton (Ciccantel i in. 2023: 465). Obecnie USA tracą monopol na rynku sztucznej inteligencji (США теряют 2025). Próby Trumpa, podejmowane w czasie jego pierwszej prezydentury, mające na celu zwalczanie zacofania USA za pomocą 25-procentowych ceł na import, pobudziły zmiany w globalnych łańcuchach towarowych i jedynie przyspieszyły erozję amerykańskiej hegemonii (Ciccantel i in. 2023: 461). Za prezydentury J. Bidena rywalizacja z Chinami o prymat stała się głównym zadaniem polityki amerykańskiej. J. Biden powiedział: „Pod moim nadzorem Chiny nie osiągną swojego celu, jakim jest „stanie się wiodącym krajem na świecie, najbogatszym krajem na świecie i najpotężniejszym krajem na świecie” (Wright 2021). Teraz, gdy Trump jest u władzy po raz drugi, historia ceł się powtarza i prawdopodobnie będzie miała ten sam skutek.

Cały światowy system kapitalistyczny istnieje w polu siłowym tej konfrontacji. Jednak współczesna walka o hegemonię różni się od poprzednich przypadków. Teraz miejsce hegemona zajmuje państwo, które przeszło z peryferii do półperyferii i wkracza do światowego centrum, gdzie może rościć sobie prawo do dominującej roli. Taki bieg wydarzeń po raz pierwszy od powstania światowego systemu kapitalistycznego podważa jego europocentryczną konstrukcję. Ponadto ChRL jest oficjalnie krajem socjalistycznym. Oczywiście, w skali globalnej Chiny kierują się zasadami kapitalizmu, a ich życie wewnętrzne uległo burżuazji. Ale jest to zgodne z wiodącą rolą Komunistycznej Partii Chin i utrzymaniem marksizmu jako oficjalnej ideologii. W każdym razie cechy te w konfrontacji między USA i Chinami sprawiają, że walka o hegemonię jest szczególnie zacięta.

Inną ważną cechą rozwijającej się walki o hegemonię jest fakt, że odbywa się ona w kontekście kryzysu światowego kapitalizmu i jest jego częścią. Można powiedzieć, że okresowe kryzysy są sposobem na życie kapitalizmu. Jednak po zwycięstwie w zimnej wojnie i upadku światowego systemu socjalistycznego, światowy system kapitalistyczny wkrótce wszedł w długi okres niestabilności. W szczytowym momencie kryzysu finansowego w latach 2007–2008 Teoretycy omawiali cztery kryzysowe komponenty tej niestabilności: pasożytnictwo kapitału finansowego, które w ogromnym stopniu zwiększyło nierówności w społeczeństwie; utrata siły imperializmu amerykańskiego, czego dowodem jest jego porażka w Iraku i Afganistanie; powstawanie nowych ośrodków władzy; podważając zrównoważony rozwój ludzkości z powodu niszczenia biosfery (Tabb 2008).

Chcielibyśmy zwrócić szczególną uwagę na tę ostatnią okoliczność. Wielu naukowców (S. P. Kapica, I. M. Dyakonov, A. P. Nazaretyan, A. D. Panov, G. D. Snooks, A. V. Korotaev, L. E. Grinin, E. S. Kulpin i inni) doszło do wniosku, że ludzkość weszła w kryzys głębszy niż kryzys jakiegokolwiek systemu społecznego. Wniosek ten został wysunięty na podstawie badania cykli czasowych historii ludzkości, cyklów przezwyciężania kryzysów i przejść do jakościowo nowych metod rozwoju.

Modelowanie matematyczne pokazuje, że w chwili obecnej rozwój ludzkości zbliżył się do punktu osobliwego. Wszystkie wartości wzrosły do ​​nieskończoności, co oznacza, że ​​nie można już kontynuować dotychczasowej drogi rozwoju, opierać się na wcześniej stosowanych metodach przezwyciężania kryzysów.

A. D. Panov pisze: „Wynika z tego, że natura ewolucji na Ziemi nieuchronnie musi się zmienić w niedalekiej przyszłości lub już się zmieniła. Jesteśmy na początku zupełnie nowej – post-singularnej – gałęzi ewolucji. <…> To nie jest zwykły kryzys ewolucyjny, jakich było wiele w historii układu planetarnego, to kryzys całego atraktora ewolucji planetarnej” (Панов 2008:40). Nie ma jednego, jasnego i alternatywnego wyjścia z tej sytuacji. A. P. Nazaretyan słusznie napisał: „Należy się spodziewać, że w nadchodzących dekadach nastąpi albo kolaps, albo przemiana fazowa, która przewyższy powstanie życia pod względem rewolucyjnego znaczenia i będzie porównywalna jedynie z Wielkim Wybuchem i powstaniem ciężkich pierwiastków we Wszechświecie” (Назаретян 2012: 231). W ciągu ostatnich dziesięciu lat objawy kryzysu tylko się pogłębiły. Nakładanie kryzysu światowego systemu kapitalistycznego na głęboki kryzys endo-egzogeniczny ludzkości po prostu nie ma sensu.

Walka o hegemonię doprowadziła do destabilizacji stosunków międzynarodowych. Poważnego znaczenia nabrały stowarzyszenia alternatywne wobec porządku światowego na czele z G7 – BRICS, Szanghajska Organizacja Współpracy itp. Pierwsze stowarzyszenie gospodarcze skupia 10 krajów, w których żyje prawie 45% ludności globu. Chiny odgrywają w tym stowarzyszeniu dominującą rolę. Jednak Federacja Rosyjska zaczęła coraz bardziej domagać się odgrywania roli globalnej, stając się trzecim globalnym ośrodkiem władzy. Z. Brzeziński, opierając się na koncepcjach Halforda Mackindera dotyczących przestrzeni osiowej euroazjatyckiej, zaproponował przyciągnięcie Rosji na stronę Stanów Zjednoczonych. Miało to umożliwić Stanom Zjednoczonym kontrolowanie Eurazji i przeciwstawianie się Chinom: „Ta kompleksowa inicjatywa będzie wymagała w ciągu najbliższych kilku dekad połączenia Rosji i Turcji z Zachodem, do którego należą już zarówno UE, jak i USA, za pośrednictwem instytucji takich jak UE i NATO” (Бжезинский 2013: 200). Ale sprawy potoczyły się w innym kierunku. Władze rosyjskie chciałyby rozwiązywać globalne problemy na równych prawach z Amerykanami, ale zgodziły się jedynie na sytuacyjne, podrzędne partnerstwo. Analitycy zauważają, że „to właśnie «krucjata Busha na rzecz demokracji» – polityka mająca na celu promowanie demokracji na skalę globalną – skierowała Waszyngton i Moskwę na kurs kolizyjny” (Плохій 2023: 102). Przez pewien czas konfrontacja rosyjsko-amerykańska przebiegała jako seria konfliktów na poziomie „półperyferie – peryferie”.

Obawiając się wojny nuklearnej, światowy hegemon wykorzystał państwa peryferyjne, aby przeciwstawić się jednemu z największych państw półperyferyjnych. W tym kontekście można rozpatrywać wojnę rosyjsko-gruzińską z 2008 r., konfrontację w Syrii i niektórych krajach afrykańskich.

W tej walce zniszczeniu uległy normy zapisane w porozumieniach helsińskich z 1975 r., przede wszystkim norma gwarantująca nienaruszalność granic. Normę tę demonstracyjnie naruszyły USA i NATO podczas rozpadu Jugosławii. Władze rosyjskie uznały, że daje im to pełną swobodę działania. W 2014 r. nastąpiła aneksja Krymu, a w Donbasie rozpoczął się konflikt o niskiej intensywności.

W ten sposób punkt ciężkości konfrontacji między USA i Rosją przesunął się na Ukrainę. Z. Brzeziński zdefiniował znaczenie Ukrainy z amerykańskiego punktu widzenia: „Ukraina, nowa i ważna przestrzeń na euroazjatyckiej szachownicy, jest centrum geopolitycznym, ponieważ samo jej istnienie jako niepodległego państwa pomaga przekształcić Rosję. „Bez Ukrainy Rosja przestaje być imperium euroazjatyckim” (Бжезинский 1999: 61). Było w tym sporo cynizmu. Teoretyk geopolityki podzielił wszystkie państwa na aktywnych aktorów geostrategicznych i centra geopolityczne. O tych ostatnich pisał: „Geopolityczne punkty zwrotne to państwa, których znaczenie wynika nie z ich siły i motywacji, ale raczej z ich ważnego położenia i konsekwencji ich potencjalnej podatności na działania podmiotów geostrategicznych” (Бжезинский 1999: 55). Oczywiste jest, że było to przemyślenie na nowo idei ludów historycznych i niehistorycznych z perspektywy neokolonializmu. Pierwsi są subiektywni, aktywni, samodzielnie decydują o swoim kursie politycznym i tworzą historię, drudzy są zależni, toczą walkę o swoje terytorium i zasoby. Dla tych drugich perspektywą jest stanie się narzędziem czyjejś woli.

Konfrontacja między USA i Chinami, roszczenia Federacji Rosyjskiej do powrotu na globalną pozycję wielkiego mocarstwa, obecność regionalnego ośrodka siły, takiego jak Iran, który cierpi z powodu zachodnich sankcji i wspiera szyickich bojowników w różnych sąsiednich krajach, obecność sieci nieuznawanych satelickich podmiotów quasi-państwowych oraz erozja prawa międzynarodowego przygotowały świat na wielką wojnę. W konfrontacji z Chinami i Rosją USA wykorzystały instrumenty NATO, stymulując jego ekspansję. Federacja Rosyjska próbowała destabilizować swoich przeciwników, stosując niekonwencjonalne metody, co dało początek mówieniu o „wojnie hybrydowej”. Jeśli na początku tej konfrontacji wojny były konfliktami o niskiej intensywności, zakamuflowanymi pod nazwą „wojny hybrydowej”, to stopniowo następowało szowinizmowanie się światowych elit, a przede wszystkim grupy rządzącej Federacji Rosyjskiej.

Działania, które wcześniej były niedopuszczalne, zaczęto postrzegać jako możliwe. Rok 2014, po niekonstytucyjnej zmianie władzy w Kijowie, otworzył swoiste „okno Overtona”, które przygotowało opinię publiczną w Federacji Rosyjskiej do zaakceptowania wojny z Ukrainą jako normalnego sposobu rozwiązywania sprzeczności.

Początek wojny zasługuje na szczególną analizę. Niestety, możemy to oceniać jedynie na podstawie skąpych informacji, do których dostęp jest spowodowany sprzecznościami panującymi wśród elit Zachodu (Woodward 2024). Można jednak powiedzieć, że inwazja wojsk rosyjskich na Ukrainę była nagła tylko dla ludności cywilnej tych krajów. W świecie elit wojna toczyła się stopniowo i celowo. Początkowo Federacja Rosyjska podjęła działania demonstracyjne w postaci koncentracji wojsk w pobliżu granic Ukrainy w kwietniu 2021 r. Następnie zostały one wycofane w maju. 16 czerwca 2021 roku w Genewie odbyło się spotkanie W. Putina i J. Bidena. We wrześniu rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę ćwiczenia „Zapad-2021”. W tym samym czasie na Ukrainie trwały represje wobec opozycji wewnętrznej. Stany Zjednoczone przygotowywały sojusz na wypadek inwazji wojsk rosyjskich na Ukrainę. Rozpoczęły się dostawy nowoczesnej broni na Ukrainę. Amerykanie wielokrotnie ostrzegali ukraińskie władze przed agresywnymi planami Putina (Плохій 2023: 160–162).

Być może istniała jeszcze szansa na zapobiegnięcie wojnie wiosną i latem 2021 roku. Najwyraźniej Putin czekał na propozycję negocjacji, podczas których mógłby dyktować warunki lub przynajmniej rozmawiać z Amerykanami na równych warunkach.

To paradoks, ale elity rosyjskie noszą Amerykę w sercach jako swego rodzaju utopię. Jej przedstawiciele szanują ją, chcą być tacy jak amerykańscy politycy, oczekują od nich uznania jako równych sobie. Wysyłają swoje dzieci na studia na amerykańskich uniwersytetach. Są dumni, jeśli their English is fluent. Nie było żadnej oferty negocjacji. Negocjacje między szefem ukraińskiego urzędu prezydenta Andrijem Jermakiem a zastępcą szefa rosyjskiej administracji prezydenckiej Dmitrijem Kozakiem, podczas których omawiano kwestię niewstąpienia Ukrainy do NATO, zakończyły się fiaskiem (Плохiй 2023: 166).

17 grudnia 2012 r. władze Rosji w praktyce postawiły Stanom Zjednoczonym ultimatum. Być może istniała wówczas jeszcze minimalna możliwość zapobieżenia wojnie. Ale nie doszło do żadnych poważnych negocjacji. Następnie władze rosyjskie uznały niepodległość ŁRL i DRL. Wojna stała się nieunikniona.

Elity polityczne w krajach będących „centrami geopolitycznymi” nie powinny być w żadnym wypadku postrzegane jako niewinne ofiary imperialistycznych napaści. Współczesne wojny nie wybuchają bez ich udziału. Doświadczenia ukraińskie są tego doskonałym przykładem.

Władze Ukrainy nie podjęły wystarczających kroków, aby zapobiec wojnie. Ponadto wiele z jego działań w całym 2021 roku, a zwłaszcza zimą 2021–2022. miały na celu pogorszenie sytuacji. Mamy tu aresztowanie W. Medwedczuka, zamknięcie opozycyjnych kanałów telewizyjnych, w tym kanału Nash TV, a nawet oświadczenie W. Zełenskiego na Forum w Monachium 19 lutego 2022 r. o możliwości przywrócenia Ukrainie statusu mocarstwa nuklearnego.

Szczególną uwagę należy zwrócić na fakt ukrywania przez władze kraju przed jego obywatelami niebezpieczeństwa przyszłej inwazji. Przygotowania Sił Zbrojnych Ukrainy do wojny rozpoczęły się kilka miesięcy przed inwazją Putina. Wokół Kijowa utworzono dwa pierścienie obronne, a wojska przerzucono na przewidywane kierunki inwazji (Plokhіy 2023: 178). Wysocy rangą urzędnicy ukraińscy spotkali się ze swoimi polskimi odpowiednikami, aby skoordynować prace mające nastąpić podczas wojny. Polski rząd otwarcie tłumaczył swoim obywatelom nieuchronność wojny i wzywał ich do gotowości na przyjęcie milionów ukraińskich uchodźców (Maciejewska-Mieszkowska 2022). Jednocześnie władze Ukrainy zapewniły swoich obywateli, że nie widzą zagrożenia inwazją militarną. W. Zełenski ogólnie obiecywał rok bez wojny i poważnych niebezpieczeństw:

„22 stycznia będziemy obchodzić Dzień Jedności Ukrainy” – powiedział Zełenski. – W kwietniu będziemy świętować Wielkanoc, w maju – słońce, grill, weekendy, Dzień Zwycięstwa. A potem nadejdzie lato, przejdziemy Zewnętrzną Niezależną Ocenę. Podejmuj studia na uniwersytetach, planuj wakacje, zajmuj się ogrodem, bierz ślub, chodź na wesela. A potem nadejdzie jesień. Mam nadzieję, że wtedy będziemy kibicować naszej drużynie na Mistrzostwach Świata w Katarze. A potem nadejdzie zima – i będziemy przygotowywać się do świąt noworocznych” (Зеленский 2022).

Dziesięć dni przed atakiem ówczesny sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ołeksij Daniłow oświadczył po spotkaniu z przedstawicielami Rady Najwyższej, że ukraińskie siły bezpieczeństwa nie widzą żadnych oznak możliwej masowej inwazji Rosji na Ukrainę w najbliższych dniach (Данилов 2022). Ludzie byli uspokojeni nawet wtedy, gdy zachodnie ambasady i firmy zaczęły wysyłać swoich pracowników za granicę. Obywatele Ukrainy zostali postawieni w sytuacji, w której mieli tylko jedno wyjście – walczyć.

Od 2014 roku w wewnętrznym życiu duchowym Ukrainy nastąpił poważny zwrot w stronę prawicy. Przygotowano ją w wyniku stopniowego przenikania struktur diaspory OUN, przede wszystkim OUN(b), do różnych sfer życia ideologicznego kraju. Na początku wojny członkowie OUN, poprzez sieć organizacji parasolowych, przejęli kontrolę nad wiodącymi instytucjami ideologicznymi kraju (Rudling 2024). Wiążą się one z działaniami dyskryminacyjnymi wobec języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej na Ukrainie. Z punktu widzenia danej osoby, musi ona reprezentować te same lojalności etniczne, kulturowe, językowe i polityczne. W przeciwnym wypadku jest on lub ona uważany za „zdrajcę narodu”. Viktor Poliszczuk słusznie napisał kiedyś: „Poglądy OUN na przynależność do narodu mają posmak rasizmu” (Поліщук 1995: 47). Ale Ukraińcy przygotowywali się do wojny pieśnią „Nasz Ojciec Bandera”. W czasie wojny dyskryminacja języka i kultury rosyjskiej na Ukrainie przerodziła się w ich kryminalizację. Podstawowe warstwy ukraińskiej historii Nowej Ery zostały przedstawione wyłącznie na czarno.

Jedynym miejscem, gdzie nikt nie zabraniał mówienia po rosyjsku w oficjalnych okolicznościach, był front. Dwujęzyczność w czynnej armii wzmocniła jednostki wojskowe.

Eskalacji nastrojów nacjonalistycznych nie towarzyszyła żadna perspektywa sprawiedliwości społecznej w kraju. Ponadto Ukrainą wstrząsały skandale korupcyjne. „Złote jaja Reznikowa” stały się już przysłowiowe (Отставка Резникова 2023).

Wyższe i niższe klasy społeczne zaczęły coraz bardziej żyć odrębnym życiem. Ci, którzy mają na to pieniądze, wykupują się z mobilizacji. Wielu urzędników zaangażowanych w ten proces dorobiło się podczas wojny ogromnych majątków (W obwodzie charkowskim 2024). Na front trafiali ludzie, którzy nie mieli pieniędzy ani kontaktów. W takiej sytuacji na Ukrainie w pełni ujawnia się zjawisko, które naukowcy nazwali „nierównością w kwestii śmierci” (Sinha, Chakrabarti 2019).

Wojna pokazała, że ​​wszystkie walczące strony popełniły błąd. Zachód popełnił błąd w ocenie potencjału militarnego Rosji. Rosyjskie kierownictwo popełniło błąd w swoich kalkulacjach, spodziewając się szybkiego stłumienia oporu armii ukraińskiej. Żadna ze stron nie była w stanie zadać wrogowi decydującej porażki. W tym samym czasie wojna nieustannie zmieniała swoje oblicze. Początkowo był to samolot zwrotny, potem przekształcił się w pozycyjny, a potem znów stał się zwrotny.

Drony i inne bezzałogowe systemy zaczęły odgrywać coraz większą rolę w działaniach wojennych. Żaden rów, żaden rów nie może zapewnić żołnierzom względnego bezpieczeństwa. Systemy przeciwpancerne drastycznie zmniejszyły znaczenie czołgów. Udoskonalenie obrony powietrznej spowodowało, że samoloty nie mogą już operować bezpośrednio nad linią kontaktu.

Rosja i Ukraina próbowały różnych metod werbowania bojowników: ochotników, mobilizacji, angażowania najemników i prywatnych firm wojskowych na wojnę, werbowania przestępców odbywających wyroki w więzieniach za udział w działaniach wojennych.

Jednakże obecnie w Siłach Zbrojnych Ukrainy przeważa mobilizacja, podczas gdy w armii rosyjskiej większość żołnierzy rekrutuje się na wojnę na zasadzie ochotników za wysoką rekompensatę pieniężną (jednorazowa wypłata 2 milionów rubli itp.).

Ukraina i Rosja, na różne sposoby, zmierzały w kierunku wzmocnienia autorytaryzmu i represyjności reżimów politycznych. Kolosalnym błędem władz ukraińskich była mobilizacja siłowa, czyli „busifikacja”, jak się to popularnie nazywa.

Pracownikom TCR (Terytorialnych Centrów Rekrutacyjnych) nadano nazwę „łapacze ludzi”, nawiązującą do powieści o tym samym tytule autorstwa ukraińskiej pisarki Zinaidy Tulub. Łapanie mężczyzn na ulicach, bicie i znęcanie się stanowiło dla ludzi głęboką obrazę i przyczyniło się do dezercji z szeregów ukraińskich sił zbrojnych.

Wojna to okres w życiu walczących państw, w którym pojawiają się i szybko znikają różne możliwości znalezienia rozwiązań korzystnych dla kraju.

Ukraina miała dwie okazje do zawarcia dość korzystnego pokoju – w marcu-kwietniu 2022 r. i jesienią 2022 r. W pierwszym przypadku mówimy o porozumieniach stambulskich. Do nich nie doszło, gdyż Amerykanie odmówili udzielenia Ukrainie gwarancji bezpieczeństwa. A potem, jak wiemy, Boris Johnson przyjechał do Kijowa i powiedział Władimirowi Zełenskiemu: „Po prostu walczmy” (Журавель 2023). Drugi korzystny moment został zmarnowany jesienią 2022 r., w szczytowym momencie sukcesów Sił Zbrojnych Ukrainy, które wyzwoliły okupowane tereny obwodu charkowskiego, prawobrzeżną część obwodu chersońskiego i samo miasto Chersoń. Następnie możliwość negocjacji została udaremniona przez byłego sekretarza stanu USA Antony’ego Blinkena.

Dziennik „The New York Times” poinformował, że pod koniec 2022 r. przewodniczący Kolegium Połączonych Szefów Sztabów, generał Mark Milley, zaproponował Kijowowi „wykorzystanie zdobyczy z pola bitwy” i zgodę na rozmowy pokojowe z Moskwą. Jednak „Blinken nalegał, aby walkę kontynuować” (Война могла 2025). W rezultacie Ukraina doszła do wniosku, że konieczne jest zakończenie wojny na znacznie gorszych warunkach.

Jednocześnie, jak stwierdził Specjalny Przedstawiciel Prezydenta USA ds. Ukrainy, Keith Kellogg, Ukraina straciła więcej żołnierzy w ciągu prawie trzech lat wojny, niż USA straciły łącznie podczas wojen w Wietnamie i Korei (Украина 2025).

Następnie W. Zełenski poinformował, że straty Sił Zbrojnych Ukrainy w zabitych wynoszą 45 100 osób (Зеленский 2025). Ale na Ukrainie ludzie giną nie tylko na froncie. Według Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, w okresie od 24 lutego 2022 r. do 30 listopada 2024 r. na Ukrainie zginęło ponad 12 340 cywilów, a ponad 27 836 zostało rannych (Украина: по данным ООН 2024). Szacuje się, że bezpośrednie szkody wyrządzone infrastrukturze Ukrainy podczas wojny wyniosły prawie 155 miliardów dolarów (stan na styczeń 2024 r.) i od tego czasu kwota ta stale rośnie. Pośrednie straty dla gospodarki ukraińskiej oszacowano na ponad 1,1 biliona dolarów (1000 дней войны 2024).

Po zakończeniu działań wojennych Ukrainę czekają wielkie próby. Będzie musiała je rozwiązać w sytuacji katastrofy demograficznej i gospodarczej oraz niepewnych perspektyw uzyskania pomocy zewnętrznej.

Naprawdę nie wierzę, że czyjeś gorzkie przeżycia mogą nauczyć innych, jak unikać podobnych zachowań.

Jednak obecny stan światowego systemu kapitalistycznego nie pozostawia wątpliwości, że wybuchną nowe wojny. Najbardziej prawdopodobne jest, że wystąpią na Bliskim Wschodzie i w Afryce, ale całkiem możliwe jest również wystąpienie ich na Półwyspie Koreańskim i w wielu innych miejscach na naszej planecie. Jednakże możliwe jest, że pojawią się zupełnie nieoczekiwane teatry działań wojennych.

W związku z tym niektórzy teoretycy zaczęli normalizować temat „Czwartej Wojny Trzydziestoletniej”. Na przykład A. W. Fenenko pisze: „Można łączyć „strategie wyniszczania” wroga z intensywnymi działaniami wojennymi na określonym teatrze działań wojennych” (Фененко 2022: 34). Uważam, że takie rozumowanie jest wyjątkowo niebezpieczne.

• Wojna rosyjsko-ukraińska pokazuje, że we współczesnym świecie duże wojny międzypaństwowe nie mogą mieć charakteru lokalnego. Są one skazane na globalny charakter i obarczone możliwością rozwinięcia się nie w rzekomą „czwartą wojnę trzydziestoletnią”, lecz w trzecią wojnę światową z użyciem broni jądrowej. Nie trzeba dodawać, że taki rozwój wydarzeń zagraża istnieniu całej ludzkości.
• Wojny z użyciem nowoczesnej broni szybko prowadzą do strategicznego impasu. Próby zmiany sytuacji wiążą się z ogromnymi stratami w ludziach.
•  Współczesne wojny nabierają charakteru terrorystycznego w stosunku do ludności cywilnej (Серебрянников 2010). W tych wojnach miasta stają się głównymi polami bitew i w rezultacie ulegają zniszczeniu. Celem ataków stają się obiekty infrastruktury krytycznej rozlokowane praktycznie na całym terytorium walczących państw. Ludność cywilna żyje w ciągłym napięciu nerwowym, doświadczając nieustannego stresu związanego z wojną.
• Niezależnie od wojny klasy rządzące na całym świecie oderwały się od ludności swoich krajów. To sprzeczności między klasami rządzącymi są przyczyną wojen, ale gdy już wybuchną, to zwykli ludzie muszą walczyć.

Należy szczególnie podkreślić, że decyzje mające wpływ na życie i śmierć milionów ludzi podejmowane są przez bardzo wąską grupę osób.

Wojny prowadzą do jeszcze większego rozwarstwienia społecznego.

Ogólnie rzecz biorąc, stan kryzysowy światowego systemu kapitalistycznego wiąże się ze wzrostem bogactwa wąskiej klasy wyższej. Według najnowszych danych „w 2024 r. łączny majątek najbogatszych ludzi na świecie wzrośnie o 2 biliony dolarów, co oznacza wzrost o 5,7 miliarda dolarów dziennie. Liczba miliarderów na świecie wzrosła z 2565 do 2769 osób, a ich łączny kapitał zwiększył się z 13 do 15 bilionów dolarów w ciągu roku.

Wojna była dobrym czasem dla rosyjskich miliarderów, których majątki wzrosły o 14,2 mld dolarów tylko od początku 2025 roku (Михайлов 2025).

Twarz diabła góruje nad naszą planetą. Doświadczenia Ukrainy pokazują, że nie można polegać na inteligencji elit rządzących, zwłaszcza jeśli mają one ograniczoną niezależność.

Nie możemy zakładać, że żyjemy w czasach, w których nic złego nie może się zdarzyć. Jak widać, tak jest. Konieczna jest kontrola większości nad działaniami klasy rządzącej. Społeczeństwo musi zmierzać w kierunku sprawiedliwości społecznej. Potrzebna jest szeroka dyskusja polityczna na temat przyszłości ludzkości. Potrzebna jest nie struktura bezpieczeństwa oparta na bloku, lecz struktura bezpieczeństwa uniwersalnego. Wojna rosyjsko-ukraińska nie daje odpowiedzi na te pytania, lecz je jedynie stawia. Od tej pory wszystko zależy od ludzi dobrej woli.

ŹRÓDŁA

1000 дней войны в Украине: события, потери и несокрушимость украинского народа // Visit Ukraine. 19 ноября 2024 г. URL https://visitukraine.today/ru/blog/5128/1000-days-of-war-in-ukraine-events-losses-and-the-resilience-of-the-ukrainian-people#tysyaca-dnei-geroiceskogo-soprotivleniya

Бжезинский З. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы.  М.: Междунар. отношения, 1999. 256 с.

Бжезинский З. Стратегический взгляд: Америка и глобальный кризис / пер. с англ. М. Десятовой. М.: ACT, 2013. 285 с.

Валлерстайн И. Миросистемный анализ: Введение /пер. Н.Тюкиной. М.: Издательский дом Территория будущего», 2006. 248 с.

Война могла закончиться в конце 2022 года, но Блинкен высказался против – NYT// Страна. 19 января 2025 г. URL https://strana.news/news/478619-entoni-blinken-byl-protiv-zavershenija-vojny-v-ukraine-v-2022-hodu.html

В Харьковской области проходят десятки обысков у сотрудников ТЦК, зарабатывавших на уклонистах // Страна. 27 декабря 2024 г. URL https://strana.news/news/477383-na-kharkovshchine-nakryli-skhemy-zarabotka-na-uklonistakh.html

Данилов: Мы не видим, что вторжение РФ может произойти 16-го или 17 февраля // Гордон. 14 февраля 2022 г. URL https://gordonua.com/news/war/danilov-my-ne-vidim-chto-vtorzhenie-rf-mozhet-proizoyti-16-ili-17-fevralya-1595388.html

Журавль по имени Джонсон. Почему Украина отказалась от соглашения с Россией весной 2022 года // Страна. 25 ноября 2023 г. URL https://strana.news/news/451345-zhuravl-po-imeni-dzhonson-pochemu-ukraina-otkazalas-ot-sohlashenija-s-rossiej-vesnoj-2022-hoda.html

Зеленский пообещал украинцам год без войны // Взгляд. 19 января 2022 г. URl https://vz.ru/news/2022/1/19/1139563.html

Зеленский назвал новое число погибших украинских военных // Страна. 4 февраля 2025 г. URL https://strana.news/news/479535-skolko-bojtsov-vsu-pohibli-na-fronte-vladimir-zelenskij.html

Отставка Резникова: „золотые” яйца, куртки и пари с журналистами – чем запомнился министр обороны // ТСН. 05.09.23 г. URL https://tsn.ua/ru/exclusive/otstavka-reznikova-zolotye-yayca-kurtki-i-pari-s-zhurnalistami-chem-zapomnilsya-ministr-oborony-2403136.html

Колективний Путін. Докторка історичних наук, дослідниця рашизму Лариса Якубова — про те, чому Росія є загрозою не лише для України, а й для всього світу. Автор: Олександра Гресь // Новинарня. URL https://novynarnia.com/2025/01/14/larysa-yakubova/

Кревельд ван М. Расцвет и упадок государства / Пер. с англ. 2-е изд. М.-Челябинск: Социум, 2020. 546 с.

Михайлов И. Российские миллиардеры стали ещё богаче // DIALECTIC. 03.02. 2025 г. URL https://dialectic.club/2025/02/03/rossiiskie-milliardery-stali-eshche-bogache/

Мониторинговая миссия ООН отчиталась о резком росте числа убийств пленных военнослужащих ВСУ россиянами // Медуза. 3 февраля 2025 г. URL https://meduza.io/news/2025/02/03/monitoringovaya-missiya-oon-otchitalas-o-rezkom-roste-chisla-ubiystv-plennyh-voennosluzhaschih-vsu-rossiyanami

Морфінов С. Розстріли українських полонених. Чому росіяни це роблять і чи більшає таких випадків // ВВС News Україна. 30 жовтня 2024 р. URL https://www.bbc.com/ukrainian/articles/c4gpl82r3e3o

Назаретян А. П. Антропология насилия и культура самоорганизации. Очерки по эволюционно-исторической антропологии. М.: Книжный дом «Либроком», 2012. 256 с.

Панов А. Д. Единство социально-биологической эволюции и предел её ускорения // Историческая психология и социология истории. 2008. №2. С. 25 – 48.

Плохій С. Російсько-українська війна: повернення історії. Харків: КСД, 2023. 400 с.

Погибли 14 человек. В Полтаве завершили спасательную операцию после ракетного удара по пятиэтажке // Страна. 2 февраля 2025 г. URL https://strana.news/news/479398-hschs-zavershila-razbor-zavalov-posle-udara-po-mnohotazhke-v-poltave.html

Поліщук В. Гірка правда. Злочинність ОУН – УПА (сповідь очевидця). Торонто – Варшава – Київ: Видано коштами автора, 1995. 483 с.

Речь Путина 30 сентября 2022 года при подписании договоров о принятии ДНР, ЛНР, Запорожской и Херсонской областей в состав России // URL http://kremlin.ru/events/president/news/69465

Серебрянников В. В. Эволюция войны как социально-политического явления // Социология власти. 2010. №4. С. 47–57.

Социальное насилие в прошлом и настоящем. Материалы семинара (А. П. Назаретян, А. В. Коротаев, Д. А. Халтурина, Л. Е. Гринин, Л. Б. Алаев, В. А. Мельянцев, А. Д. Панов) // Историческая психология и социология истории. 2008. №1. С. 79–120.

США теряют монополию на ИИ. Что означает появление китайской нейросети DeepSeek // Страна. 28 января 2025 г. URL https://strana.news/news/479118-kak-deepseek-mozhet-povlijat-na-rynok-ii-tekhnolohij.html

Украина: по данным ООН, в ходе конфликта погибло более 12 тысяч мирных жителей // ООН. 20 декабря 2024 г. URL https://www.ungeneva.org/ru/news-media/news/2024/12/101599/ukraina-po-dannym-oon-v-khode-konflikta-pogiblo-bolee-12-tysyach

Украина уже потеряла солдат больше, чем США в Корее и Вьетнаме в совокупности – Келлог // Страна. 24 января 2025 г. URL https://strana.news/news/478913-skolko-soldat-poterjala-ukraina-za-tri-hoda-vojny-s-rossiej-kelloh.html

Фененко А. В. Войны в структуре мировых порядков // Журнал ИМЭМО РАН. 2022. №3. С. 13–36.

Baker D. China is the World’s largest economy: get over it // CEPR. September 15, 2022. URL https://cepr.net/publications/china-is-the-worlds-largest-economy-get-over-it/

Ciccantel P.S., Smith D. A., Sowers E. Trade Wars and Disrupted Global Commodity Chains. Hallmark of the Breakdown of the U.S. World Order and a New Era of Competition and Conflict? // Journal of World-System Research. 2023. Vol. 29. Issue 2. Pp. 457 – 479.

Maciejewska-Mieszkowska, K. Stosunek Polaków do uchodźców w kontekście wojny w Ukrainie // Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 2022. N.4. S. 137–153.

Rudling P. Repatriating an Edifying Past: The Diaspora Ukrainian Authoritarian Right and Power over Memory, 1991 – 2021 // Nationalities Papers. 2024. Vol. 52. N 6. Pp. 1308–1331

Sinha A., Chakrabarti B. K. Inequality in death from social conflicts: A Gini & Kolkata indices-based study // Physica A: Statistical Mechanics and its Applications. Volume 527, 1 August 2019, 121185 https://doi.org/10.1016/j.physa.2019.121185

Tabb W. K. Four Crises of contemporary World capitalists System // Monthly Review. 2008. Vol. 60. Issue 5. URl https://monthlyreview.org/2008/10/01/four-crises-of-the-contemporary-world-capitalist-system/

Wallerstein I. European Universalism. The Rhetoric of Power. N. Y. – L.: The New Press, 2006.  94+XV p.

Woodward B. War. N.Y: Simon & Schuster, 2024. 448 p.

Wright T. Joe Biden worries that China might win // Brookings, June 9, 2021. URL https://www.brookings.edu/articles/joe-biden-worries-that-china-might-w

Autor: Illia Kononow, doktor nauk socjologicznych, profesor wizytujący na Carleton University (Ottawa, Kanada), profesor na Wydziale Filozofii i Socjologii na Ługańskim Uniwersytecie Narodowym im. Tarasa Szewczenki (Połtawa). Adres e-mail: kononov_if@ukr.net Identyfikator ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9253-6261